Chùa Hòe Nhai, còn được gọi là Hồng Phúc Tự, có lịch sử từ thời kỳ Lý. Ngôi chùa này nằm tại số 19 phố Hàng Than, phường Nguyễn Trung Trực, quận Ba Đình, Hà Nội.
Theo văn bia được khắc vào năm Chính Hòa thứ 24 (1703) trong thời vua Lê Hy Tông (1676-1705), Chùa Hòe Nhai đã tồn tại từ lâu đời, nhưng một phần của nó đã chịu tình trạng đổ nát. Sau đó, vào thời Lê Trung Hưng, thiền sư Thủy Nguyệt đến đây để trụ trì và xây dựng lại chùa. Vào ngày 21/1/1989, chùa Hòe Nhai đã được công nhận là di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia. Chùa đã trải qua nhiều quá trình trùng tu, bao gồm hai lần đại trùng tu vào năm 1687 và 1899. Trong chùa, còn lưu giữ nhiều tấm bia đá, trong đó có một tấm bia cho biết về việc mở rộng quy mô vào năm 1698, do một người tên Ưu-bà-di, nguyên làm bảo mẫu trong cung, với tên là Nguyễn Thị Phán, pháp hiệu Từ Dụ, đã đóng góp công đức thập phương. Mặt sau tấm bia có bài minh “Phúc Diễn Vô Cương” 福 衍 無 彊, gồm 160 câu ca ngợi bà cụ.
Chùa Hòe Nhai nằm trong quần thể di tích các chùa ở quận Ba Đình và có giá trị đáng chú ý về một giai đoạn lịch sử. Nó cũng là nơi Tổ đình của Phật giáo miền Bắc nói riêng và Việt Nam nói chung từ thế kỷ XVII. Đây cũng là ngôi chùa gắn liền với tên tuổi của hai Quốc sư, năm Tăng thống và một vị Pháp chủ. Chùa Hòe Nhai còn đặc biệt liên quan đến thiền sư Thông Giác Thủy Nguyệt và việc truyền thừa thiền phái Tào Động ở Việt Nam vào thế kỷ XVIII. Ngài được tôn là Tổ khai sáng của Hồng Phúc tự (tức chùa Hòe Nhai). Người truyền pháp của Ngài là Chân Dung Tông Diễn. Với tông chỉ của dòng thiền Tào Động, tức là vô sở đắc, vô sở ngộ, chân tâm nhất như, tu chứng nhất như, dòng thiền này đã đóng góp đáng kể vào sự phát triển của Phật giáo thời đó. Chùa Hòe Nhai còn là nơi kỷ niệm đặc biệt của Đệ nhất Pháp chủ Giáo hội Phật giáo Việt Nam, cố Đại lão Hòa thượng Thích Đức Nhuận.
Chùa được xây dựng theo kiểu chữ công trên một diện tích khoảng 3000 m2, bao gồm hai tòa bái đường với 5 gian, chính điện với 3 gian, và nhà tổ với 7 gian. Phía trước là chính điện, phía sau là nhà tổ và tăng phòng, xung quanh có hành lang.
Thượng điện của chùa vẫn giữ được nhiều bức chạm hình tứ linh và các cửa võng được sơn son thếp vàng. Chùa có nhiều tượng Phật được bày trí thành 6 tầng. Tổng số tượng tại chùa Hòe Nhai là 68 pho, được chế tác từ nhiều vật liệu khác nhau như đồng hồn, gỗ quý, đất nện và được sơn son thếp vàng.
Chùa còn có một quả chuông mang niên hiệu Long Đức 3 (1734). Sân chùa có hai ngọn tháp cao 3 tầng. Trong khuôn viên chùa, có tới 28 tấm bia, trong đó có một tấm bia dựng năm Chính Hòa thứ 24 (1703), ghi rõ vị trí chùa tại phường Hoè Nhai, Đông Bộ Đầu (Bến Đông). Nhờ bia này, các nhà sử học hiện nay đã xác định được vị trí trận chiến thắng vào ngày 29 tháng 1 năm 1258 của quân nhà Trần, được gọi là chiến thắng Đông Bộ Đầu, khi họ đuổi quân Nguyên và giải phóng kinh thành có vị trí ở khu vực gần chùa Hoè Nhai ngày nay.
Trong khuôn viên chùa, có nhiều tượng cổ, trong đó tượng Cửu Long (Thích Ca sơ sinh) là tượng cổ nhất. Một tượng đặc biệt đáng chú ý là tượng kép, hình một vị vua quỳ xuống để tượng Phật ngồi trên lưng. Theo truyền thống, sau khi vua Lê Hy Tông đuổi nhiều hòa thượng lên núi, sư Tông Diễn (Tổ Cua) đã làm cho vua tỉnh ngộ, và vua Lê Hy Tông đã cho chế tượng này để thể hiện sự sám hối của mình.
Ngoài ra, chùa còn có bộ Tượng Dược Sư tam tôn (bao gồm Dược Sư Phật, Nhật Quang Bồ Tát và Nguyệt Quang Bồ Tát), được coi là cổ nhất Việt Nam. Bên cạnh đó, có một bộ tượng Hoa Nghiêm Tam thánh và các tượng Phật, Bồ Tát đặc biệt khác tại Việt Nam, với đặc điểm là hình dạng đầu trọc như một vị sư, không có tóc bùi cong.
Chùa Hòe Nhai là một trong những ngôi chùa mang giá trị lịch sử và văn hóa quan trọng trong quần thể di tích chùa quận Ba Đình. Nó còn được gắn liền với tên tuổi của thiền sư Thông Giác Thủy Nguyệt và truyền thừa thiền phái Tào Động vào thế kỷ XVIII. Thiền sư Thông Giác Thủy Nguyệt được tôn là Tổ khai sáng của Hồng Phúc tự (hay chùa Hòe Nhai), và người được Ngài truyền pháp là Chân Dung Tông Diễn. Dòng thiền Tào Động với tông chỉ “vô sở đắc, vô sở ngộ, chân tâm nhất như, tu chứng nhất như” đã tạo ra nhiều vị thiền sư đóng góp cho sự phát triển của Phật giáo trong thời gian đó. Chùa Hòe Nhai còn là nơi lưu giữ dấu ấn của Đệ nhất Pháp chủ Giáo hội Phật giáo Việt Nam, cố Đại lão Hòa thượng Thích Đức Nhuận.
Khánh Đồng: cao 1m, rộng 1.5m, đúc năm giáp Dần niên hiệu Long Đức thứ 3 (1734) đời Lê Thuần Tông
Trống Đồng: đúc vào niên hiệu Tự Đức (1848 – 1883) nhà Nguyễn
28 Tấm bia đá, cổ nhất là bia Chính Hòa thứ 24 (1703)
Tháp Ấn Quang xây năm 1963 thờ Hòa thượng Thích Quảng Đức, người đã vị pháp vong thân
Xem thêm các Chùa khác tại quận Ba Đình
Nguyễn Hưng hiện đang sinh sống và làm việc tại Hà Nội. Mang trong mình lòng đam mê tìm hiểu văn hóa truyền thống, anh dành sự quan tâm đặc biệt cho lĩnh vực tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Với anh, tín ngưỡng không chỉ là nét đẹp văn hóa mà còn là sợi dây kết nối thế hệ, lưu giữ những giá trị tinh thần quý báu của dân tộc. Trên hành trình khám phá, Nguyễn Hưng luôn nỗ lực nghiên cứu, chắt lọc và chia sẻ những kiến thức bổ ích về tín ngưỡng Việt Nam đến với độc giả.