Đình Đại Yên phụng thờ Ngọc Hoa công chúa. Đền có địa chỉ tại phường Ngọc Hà, quận Ba Đình, Thành phố Hà Nội.
Đình Đại Yên nằm trên vùng đất Đại Yên, thuộc tổng Nội, huyện Vĩnh Thuận trước đây. Hiện nay thuộc phường Ngọc Hà, quận Ba Đình, thành phố Hà Nội.
Nhân vật lịch sử và huyền thoại được tôn kính và thờ phụng tại đây là Ngọc Hoa công chúa, người được người dân xem như Thành hoàng làng.
Thần phả của làng Đại Yên kể rằng trong thời kỳ của vua Lý, có một người tên là Trần Huấn, quê ở Phúc Lâm (nay thuộc huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa). Ông đến Thăng Long dạy học và sau đó lấy vợ ở Đại Bi (tức Đại Yên trong kinh thành). Bà Huấn làm nghề bán tôm, cá ở chợ An Bản (Đại Yên) và một lần bà tình cờ tìm thấy một tấm lụa bị người khác đánh rơi. Bà trả lại tấm lụa cho người đó. Trong đêm đó, bà mơ thấy một cụ già xuất hiện và tặng bà một viên ngọc quý. Khi tỉnh dậy, bà cảm thấy có sự khác lạ trong cơ thể. Từ đó, bà mang thai và sau đó sinh được một cô con gái, đặt tên là Ngọc Hoa.
Ngọc Hoa lớn lên rất xinh đẹp và khi 9 tuổi, cô giả trai để tham gia cuộc tuyển binh và cùng cha mình đi chinh phạt giặc Chế Ma Na xâm lược biên giới. Trong khi đối đầu với địch, cô đã lên kế hoạch và giả làm một cô gái bán trầu, câu, thuốc lào để tiến vào sâu trong đất địch để thu thập thông tin và tận dụng thời cơ để giúp quân ta đánh đuổi giặc khỏi lãnh thổ. Khi đất nước được giải phóng khỏi quân thù, cô quay về quê hương để phụng dưỡng mẹ tại Đại Bi (Đại Yên ngày nay) và sau đó cô mất tại đó. Vua đã truy phong cho cô danh hiệu Ngọc Hoa công chúa và người dân trong làng cũng đã xây dựng đình để thờ phụng cô.
Đình Đại Yên được xây dựng vào thế kỷ XII – XIII và đã trải qua nhiều lần tu sửa, đặc biệt là vào các năm 1886 và 1901. Hiện nay, cổng đình mang nét kiến trúc thời Nguyễn theo phong cách ngũ môn, ba hiện hai ẩn, với cửa chính nằm giữa hai trụ lớn được thiết kế dạng lồng đèn. Ở bốn gian bên của hiên trước trước khi vào Tiền tế, dưới mái được lát ván kín theo kiểu vòm cuốn, điều này là đặc điểm độc đáo của đình Đại Yên.
Tòa Đại bái nhỏ hơn Tiền tế, gồm 3 gian và 4 hàng cột. Khi trời mưa, mái trong Tiền tế và mái ngoài Đại bái đổ nước vào một máng đồng lớn, tạo ra sự kết hợp độc đáo gọi là “trùng thiềm điệp ốc” trong một không gian liên hoàn hiếm thấy ở các di tích khác.
Bên trong hậu cung, bức cốn được trang trí với hình chạm nổi của một con phượng vũ đang bước đi về phía trước, miệng ngậm một bông cúc mãn khai. Đây là biểu tượng của “nữ nhân thánh hóa” Ngọc Hoa công chúa. Mái của gian trong cùng của hậu cung vẫn còn một số ngói cổ từ thế kỷ XVIII, có kích thước tương đối lớn và hình dáng mũi hài vểnh cao.
Khám thờ Thành hoàng là một tác phẩm nghệ thuật được khắc tỉ mỉ. Mặt sau khám được vẽ đôi rồng bao quanh mặt trời, có tư thế uốn lượn trong mây cuộn. Phần trong khung được chia thành ba ô ngăn, được phân cách bởi hai trụ lửng chạm lẵng hoa. Tượng công chúa được tạo thành từ chất liệu lớn, đặt trong tư thế ngồi, chân trái khoanh, chân phải co chéo, và đội một chiếc khăn kết hình cánh phượng. Mặt của tượng phương phi, nhân hậu, mắt nhìn xuống, miệng mỉm cười. Áo của tượng có hai lớp vạt chéo, để lộ yếm ngực và chảy qua cánh tay, tạo nên những đường vạch lên như viền lá sen trong lòng đùi. Tay phải của tượng cầm một quả đào nhỏ, mang ý nghĩa trừ tà ma và mang lại hạnh phúc cho cuộc sống. Tay trái được để ngửa trên đầu gối trong tư thế “kết ấn cam lồ”, nhằm xua tan mọi phiền muộn.
Đình Đại Yên hiện vẫn còn tồn tại 4 nhang án được bảo quản cẩn thận, trong đó, chiếc đặt ở Tiền tế có giá trị nghệ thuật cao. Tai của nhang án được khắc chạm hình rồng và long mã chầu vào giữa, hàng diềm kép phía dưới được khắc thủng và bong ra, chia thành các ô cùng với các hình thức trang trí như rồng, hổ phù và phượng. Ở chân của nhang án cũng được chia thành các ô lớn và nhỏ, cân xứng với các đề tài linh vật, tạo ra sự sống động và hấp dẫn. Điều này cũng là hiện tượng hiếm thấy trong các nhang án cùng thời kỳ mang phong cách nghệ thuật từ thế kỷ XVIII – XIX. Một chiếc nhang án khác được đặt ở gian giữa tòa Đại bái, phần trên của nhang án được bổ trụ chấn song con tiện ở 4 góc, và thân nhang án cũng có những ô kẽ nhau cân xứng, được khắc chạm hoa, lá và cỏ cây. Hai bên tả và hữu của nhang án này còn có đặt hai nhang án khác, trên đó có các khám thờ bách tính, với ý nghĩa bên tả thờ văn và bên hữu thờ võ.
Ngoài ra, đình Đại Yên còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị lịch sử và nghệ thuật khác như kiệu bát cống, long đình, ngai, bài vị, cửa võng. Một đôi chóe khá lớn mang niên hiệu Càn Long cũng được bảo quản bên cạnh các bộ chấp kích, đại đao, chùy. Phía sau đình còn có một gò đất cao, được truyền thống cho là mộ của công chúa. Vì vậy, dưới gò đất mới xây dựng một bệ thờ để làm nơi thắp hương khi có người đến thăm viếng.
Lễ hội tại đình Đại Yên thường được tổ chức trong hai ngày 13 và 14 tháng 3 hàng năm, thu hút sự tham dự đông đảo từ dân làng và du khách. Lễ hội bao gồm các nghi thức đội lễ tế và đội dâng hương của làng, nhằm cầu phúc cho sự thịnh vượng của làng xóm. Đội tế của làng Đại Yên tiến hành nghi lễ dâng hương, sau đó đến lượt các đội tế từ các làng khác được mời đến tham gia. Tiếp theo là các tiết mục văn nghệ do dân làng biểu diễn.
Ngày 14 được coi là ngày chính của lễ hội, với các nghi thức đọc văn tế thánh của làng, sau đó các dòng họ và các đoàn vào lễ dâng hương thánh. Đội tế nam và nữ từ các làng lân cận cũng tham gia vào việc thực hiện nghi lễ và dâng lễ Thánh. Trong suốt lễ hội, có các tiết mục biểu diễn văn nghệ do dân làng tổ chức. Ngoài ra, còn có các trò chơi dân gian như thi đấu cờ tướng, biểu diễn cờ thẻ, cờ bảng, thi chọi gà và nhiều hoạt động khác.
Các đình khác tại Quận Ba Đình