Đền Voi Phục nằm cạnh công viên Thủ Lệ, tọa lạc tại phường Ngọc Khánh, quận Ba Đình, Hà Nội, và là trấn phía Tây của “Thăng Long Tứ Trấn“. Ngôi đền này được dành riêng để thờ phần thần Linh Lang, người đã đồng hành và giúp đỡ Vua Lý Thánh Tông trong việc đánh bại quân địch Tống.
Trước đây, vị trí nơi đặt Đền Voi Phục là một vùng đất đầy hồ ao, bùn lầy, và thuộc vào Thập tam trại từ thời Lý. Nó nằm trong tổng nội, huyện Quảng Đức và phủ Phụng Thiên, địa danh mang ý nghĩa lịch sử đặc biệt.
Đền Voi Phục được khởi công xây dựng vào năm 1065 trong kỷ Chương Thánh Gia Khánh thứ 7 của vua Lý Thánh Tông. Nằm trên một khu vực đồi cao thuộc trại Thủ Lệ, một trong 13 làng trại phía Tây kinh thành Thăng Long.
Trở lại câu chuyện về thần Linh Lang, sách cổ kể rằng thần ban đầu là hoàng tử thứ tư của vua Lý Thánh Tông và hoàng phi họ Nguyễn, được biết đến là Hạo Nương. Hạo Nương là người bản địa làng Đồng Đoàn, huyện Từ Liêm, phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây (nay là làng Bồng Lai, xã Hồng Hà, Đan Phượng, Hà Nội).
Linh Lang Đại vương sinh ra vào ngày 13 tháng Chạp năm Giáp Thìn (1064) và được đặt tên là Hoằng Chân. Theo truyền thuyết, từ khi còn nhỏ, Hoằng Chân sống trong cung cùng mẹ tại khu Thị Trại (nay là phường Thủ Lệ). Hoằng Chân phát triển trở thành một người trai văn võ kiệt xuất.
Lúc đó, quân địch Tống liên minh với quân Chiêm Thành và tiến đánh nước Đại Việt với hàng vạn quân. Thế lực của quân địch rất mạnh. Vua quyết định triệu tập tài năng nhằm chống lại quân giặc và cứu nước. Khi sứ giả của vua đi qua Thị Trại, Hoằng Chân nhờ sứ giả mang hội tụ cho mình một lá cờ màu đỏ, một cây giáo dài và một thớt voi. Sứ giả vui mừng trở lại và thông báo yêu cầu của Hoằng Chân cho vua. Vua không chỉ đáp ứng những yêu cầu đó, mà còn cử thêm hơn năm ngàn binh mã. Khi nhận được những vật phẩm và binh mã mà vua ban, Hoằng Chân lớn tiếng hét: “Ta là thiên tướng”. Con voi, khi nghe tiếng hét đó, ngay lập tức phục phục xuống để Hoằng Chân lên ngự. Trên lưng voi, Hoằng Chân chỉ huy hơn năm ngàn binh mã và 121 nghĩa sĩ của Thị Trại tấn công trực tiếp vào pháo đài của quân địch.
Người ta nói rằng quân giặc Tống thấy quân ta dũng mãnh tiến tới, và khi nghe tiếng gầm của voi và tiếng những con ngựa hí thì họ bị hoảng sợ, vứt bỏ gươm giáo và chạy trốn để bảo toàn tính mạng. Trận đánh đó, Hoằng Chân và ba vị tướng đều khẳng định chiến thắng. Vua rất vui mừng và tổ chức một buổi yến tiệc để mừng chiến thắng của quân đội.
Sau buổi yến tiệc, vua biểu ý muốn nhường ngôi cho Hoằng Chân, nhưng hoàng tử từ chối. Một thời gian ngắn sau đó, Hoằng Chân mắc một căn bệnh nặng. Vua đã triệu tập các y sĩ đến để chữa trị, nhưng bệnh tình của Hoằng Chân không thể cải thiện. Không lâu sau đó, hoàng tử qua đời.
Vua rất tiếc nuối và quyết định phong Hoằng Chân làm Linh Lang Đại vương, và cho xây dựng đền thờ ngay tại Thị Trại. Đồng thời, vua cũng quyết định đổi tên Thị Trại thành Thủ Lệ. Vị vua cũng ban hành chính sách miễn phí phụ nữ và tạp dịch cho người dân làng, để họ tập trung thờ phụng Linh Lang Đại vương.
Sau này, trong quá trình chiến đấu chống lại quân Nguyên Mông của nhà Trần và tiêu diệt gia tộc Mạc của nhà Lê, các vị tướng đã tới đền cầu mong may mắn và đều giành chiến thắng. Vua Trần Thái Tông đã truyền hàm ơn và phong chức “Bình Mông Vương Thượng Đẳng” cho đền. Trong triều đại Lê Trung Hưng, họ đã thêm chữ “Phối Đồng Thiên Địa – Vạn Cổ Lưu Truyền” vào danh hiệu của đền. Từ thời nhà Lý đến nhà Nguyễn, Linh Lang Đại vương luôn được phong là “Thượng Đẳng Thần”.
Đền Voi Phục được gắn liền với câu chuyện anh hùng về con voi phục truyền thống, khi nghe tiếng hét của hoàng tử, và từ đó được biết đến với tên gọi Đền Voi Phục. Ngày nay, tại cổng đền,vẫn hiện diện hai bức tượng voi phủ phục hai bên, để tưởng nhớ người anh hùng đã đánh giặc và cứu nước, được nhân dân biết ơn và thờ phụng muôn đời.
Đường dẫn lên sân đền chia làm ba lối, lối chính giữa có 12 bậc đá rộng, chỉ sử dụng để rước kiệu trong ngày lễ, còn hai lối bên được dùng vào thời điểm bình thường. Ngay trước lối giữa là một giếng vuông, mang ý nghĩa của sự tươi tắn và thịnh vượng. Trước đây, nước từ giếng này được sử dụng để cúng thờ, nhưng hiện nay giếng đã được chỉnh sửa thành dạng vuông. Ý nghĩa của việc cầu xin nước và đầy đủ nguồn lợi còn được thể hiện qua cặp rồng mây “chạm tròn” được chạm trên đá, đó là những tác phẩm nghệ thuật từ thế kỷ XIX, và đôi hổ phù được gắn ở hai bên tường cửa chính, mang nét tỉ mỉ và đẹp đẽ.
Đền Voi Phục có hình dạng chữ “Công” và có tám gian tiền tế, được xây dựng bằng việc chồng rường và mái ngói mũi hài cổ. Một gian chạy dọc theo trung đường nối với hậu cung. Trong tòa này, có một ngai lớn được chạm khắc hình rồng và hoa lá tỉ mỉ, với các chi tiết chạm nghệ thuật từ thế kỷ XIX. Hậu cung cũng có tám gian, trong đó gian chính giữa ở vị trí sâu và cao nhất là nơi đặt tượng đức Linh Lang Đại Vương với gương mặt thanh tú và trang nghiêm. Trước tượng của Ngài, có một tảng đá lớn được đặt trong hộp kính. Tảng đá này có một lõm, được truyền thuyết là nơi thần đã từng dùng đầu để nghỉ ngơi. Hai bên của tảng đá là hai tượng phụ tá đứng trông nom. Bên trong đền, ngoài các tượng thần, còn có hoành phi, câu đối, nhang án, long ngai, cửa võng bát bửu và các vật phẩm tế khí khác, được sơn và mạ vàng lộng lẫy.
Đền Voi Phục đã trải qua nhiều lần tu sửa và cải tạo, và hiện nay nó có diện mạo hoành tráng hơn so với ngôi đền cũ bị thực dân Pháp phá hủy vào năm 1947.
Vào năm 1994, nhân dân Thủ Lệ đã đóng góp để đúc lại chiếc chuông mới cho đền. Chiếc chuông này cao 93 cm, đường kính miệng 70 cm, chia thành 4 mảnh, mỗi mảnh có chữ Hán được đúc nổi: “Tây trấn thượng đẳng”. Ngày 10/8/2000, thành phố Hà Nội đã khởi công công trình tu sửa Đền Voi Phục. Các công việc tu bổ tập trung chủ yếu vào việc khôi phục nhà Hữu Vu và hoàn thiện kiến trúc tổng thể của khu di tích. Vào ngày 4/7/2009, Đền Voi Phục đã một lần nữa được trùng tu và nâng cấp nhằm chuẩn bị cho kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội. Đền Voi Phục đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di tích lịch sử văn hóa từ ngày 28/4/1962.
Lễ hội đền Voi Phục là một sinh hoạt văn hoá thường niên, mang tính chất mở, với sự tham gia của thập phương, vượt ra ngoài không gian đất Thủ Lệ, ít nhất là vùng Thuỵ Khuê, Thủ Lệ, Vạn Phúc rồi vùng Thập tam trại và cả Bồng Lai (Đan Phượng – Hà Tây) – lễ hội chính của đền Voi Phục diễn ra vào ngày 9 và 11 tháng 2 âm lịch, từng năm có thể kéo dài từ 3 tới 10 ngày tuỳ theo sự đóng góp của dân, đáng kể nhất là việc rước kiệu và một số tục lệ khác.
Các đền khác tại Quận Ba Đình
Nguyễn Hưng hiện đang sinh sống và làm việc tại Hà Nội. Mang trong mình lòng đam mê tìm hiểu văn hóa truyền thống, anh dành sự quan tâm đặc biệt cho lĩnh vực tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Với anh, tín ngưỡng không chỉ là nét đẹp văn hóa mà còn là sợi dây kết nối thế hệ, lưu giữ những giá trị tinh thần quý báu của dân tộc. Trên hành trình khám phá, Nguyễn Hưng luôn nỗ lực nghiên cứu, chắt lọc và chia sẻ những kiến thức bổ ích về tín ngưỡng Việt Nam đến với độc giả.