Từ Mẫu thần đến Mẫu Tam phủ, Tứ phủ

Tục thờ Mẫu thần, một nét văn hóa đặc sắc của người Việt, ẩn chứa những câu chuyện về lòng biết ơn, sự tôn kính đối với những vị thần nữ linh thiêng. Từ những Nữ thần uy nghiêm đến những Mẫu thần hiền từ, mỗi vị thần đều mang một câu chuyện, một vai trò riêng trong đời sống tâm linh của người Việt.

Bài viết này sẽ dẫn bạn đi khám phá hành trình phát triển của tục thờ Mẫu thần, từ việc thờ Nữ thần, Mẫu thần dân gian đến sự ra đời và định hình của Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ – một tín ngưỡng đặc sắc của Việt Nam.

Khái quát về Mẫu thần

Tục thờ Mẫu thần, đặc biệt là Mẫu Tam phủ, Tứ phủ (Tam Tòa Thánh Mẫu), gắn bó mật thiết với tục thờ Nữ thần, nhưng không đồng nhất. Mẫu là Nữ thần, nhưng không phải Nữ thần nào cũng là Mẫu. Tương tự, đạo Mẫu gắn liền với tục thờ Mẫu dân gian, nhưng không phải Mẫu thần nào cũng thuộc điện thần Đạo Mẫu. Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ là bước phát triển, nâng tầm từ những tôn thờ rời rạc thành tín ngưỡng hệ thống.

Danh xưng “Mẫu” gốc Hán – Việt, còn thuần Việt là “Mẹ”, “Mụ” (miền Trung). Ban đầu, “Mẫu” hay “Mẹ” chỉ người phụ nữ sinh ra ai đó, là tiếng con gọi mẹ. Ngoài ra, còn mang nghĩa tôn xưng, như Mẹ Âu Cơ, Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu nghi thiên hạ

Tôn xưng “Mẫu” trong tín ngưỡng dân gian

Tuy chưa thống kê đầy đủ, nhưng cách tôn xưng là Mẫu, Quốc Mẫu, Vương Mẫu, Thánh Mẫu, đều liên quan tới các trường hợp sau:

Các vị Thánh đứng đầu trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ: Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Mẫu Địa, Thánh Mẫu Thiên Ya Na… đều được tôn xưng là Thánh Mẫu.

Các Thái Hậu (mẹ Vua), Hoàng Hậu (vợ Vua), Công Chúa (con Vua) có tài năng, công lao lớn, hiển linh thì cũng được tôn xưng là Mẫu: Quốc Mẫu, Vương Mẫu. Đó là các trường hợp Hoàng Hậu và 3 công chúa Vua Tống (Tổng Hậu), Thái Hậu họ Đỗ (?) thờ làm Thành hoàng ở làng Dịch Vọng, Từ Liêm, Hà Nội, tương truyền bà là mẹ vua Lý Thần Tông, Quốc Mầu (có nơi gọi là Thánh Mẫu), Ỷ Lan ở Quán Đồng Thiên, phố Đồng Thiên, ở đền Bà Tám, Gia Lâm, Hà Nội… Con gái vua Hùng Nghị Vương, tôn là Thánh Mẫu thờ ở Đền Cao Mại, huyện Phong Châu, Vĩnh Phú…

Một vài trường hợp khác được tôn xưng là Mẫu, như Diệp Phu Nhân. được tôn là Quốc Mẫu Thánh, thờ ở ngôi đến cùng tên ở huyện Trấn Yên, Yên Bái. Hay vợ vua Hùng Duệ Vương (Hùng Vương thứ XVIII) được tôn là Quốc Mẫu thờ ở Tây Thiên quốc, mẹ của Thần Núi Tản Viên cũng được phong là Quốc Mẫu (Trụ Quốc Thái phu nhân hay Quốc Mẫu Sơn thượng đăng thần), đền thờ ở Tam Dương, Vĩnh Phú. Mẹ thân sinh ra Thánh Gióng cũng được xưng là Vương Mẫu và lập đền thờ ở cạnh Đền Gióng, Hà Nội…

Ở miền Trung có các đền, điện thờ Nữ thần với danh xưng là Chúa, tương ứng với Mẫu thần. Phổ biến hơn cả là các miếu thờ Bà Chúa Ngọc, đồng nhất Bà với Thánh Mẫu Thiên Ya Na.

Các miếu đó năm rải rác suốt từ Trung và Nam Trung Bộ vào tới Nam Bộ, là hiện tượng “Việt hóa” Nữ thần Pô Inư Nưgar của Chăm để trở thành vị thần của người Việt phương Nam. Các vị thần chủ núi Sam (Bà Chúa Xứ) và Núi Linh Sơn (Bà Đen) cũng đều được tôn xưng là các Bà Chúa. Ngoài ra còn có các bà Chúa khác theo như cách gọi của người Việt Nam Bộ: Bà Chúa Sắt, (Bà Chúa Thiết), Bà Kim, Bà Mộc, Bà Thủy, Bà Hỏa… Một số Nữ thần này cũng được tôn vinh là Mẫu, Thánh Mẫu, như Thánh Mẫu Thiên Ya Na, Linh Sơn Thánh Mẫu – Bà Đen…

Cội nguồn và bản chất của việc thờ Nữ thần và Mẫu thần

Không phải dễ dàng khi nêu ra quy luật của quá trình chuyển từ các Nữ thần thành các vị thần được dân gian tôn vinh là Mẫu thần (Quốc Mẫu, Thánh Mẫu và Vương Mẫu). Tuy nhiên với những trường hợp vừa dẫn ra ở trên, đa phần đó là các vị thần linh gắn liền với các hiện tượng thiên nhiên, vũ trụ được người đời gắn cho chức năng sáng tạo, bảo trợ và che chở cho sự sống của con người. Đó là trời, đất, sông nước, rừng núi… thành Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thoải và Mẫu Thượng Ngàn, Thần núi Tam Đảo, núi Ngọc Trân ở Huế và núi Linh Sơn ở Nam Bộ.

Các Mẫu cũng có gốc tích nhân thân, trong đó tuyệt đại đa số là các Thái Hậu, Hoàng Hậu, Công Chúa, những người khi sống đều tài giỏi, có công lao lớn với dân với nước, khi mất hiển linh và được tôn vinh là Quốc Mẫu, Vương Mẫu.

Về cội nguồn và bản chất thì việc thờ Nữ thần và Mẫu thần vừa nêu trên đều thuộc tín ngưỡng thờ thần của người Việt Nam, mà nhà khảo cứu Toan Ánh đã gọi là Đạo Thờ Thần. Đó là việc thờ cúng Thổ Công, Thần Tài, các Thánh Sư, Thành Hoàng, các vị thần “Tứ bất tử”, các thần núi, thần sóng, thần hồ, thần biển, các vị anh hùng dân tộc được phong thần…

Sự phát triển từ thờ Nữ thần, Mẫu thần đến Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ

Từ việc thờ Nữ thần, Mẫu thần đến Mẫu Tam phủ, Tứ phủ là một bước phát triển về nhiều mặt. Tác nhân của sự phát triển ấy không chỉ có nhân tố nội sinh mà cả ngoại sinh nữa, trong đó trước nhất phải kể đến ảnh hưởng Đạo giáo Trung Quốc.

Đạo Mẫu Tứ phủ so với tín ngưỡng thờ Thần đã có bước phát triển đáng kể về tính hệ thống của nó. Trước nhất, một tín ngưỡng vốn tản mạn, rời rạc, nay bước đầu có một hệ thống tương đối nhất quán về điện thần với các phủ, các hàng tương đối rõ rệt. Một điện thân với hàng mấy chục vị đã dần quy về một vị thần cao nhất là Thánh Mẫu.

Tín ngưỡng thờ Mẫu, một tín ngưỡng dân gian bước đầu đã chứa đựng những nhân tố về một hệ thống vũ trụ luận nguyên sơ, một vũ trụ thống nhất chia thành bốn miền do bốn vị thánh cai quản. Một tín ngưỡng bước đầu thể hiện một ý thức nhân sinh, ý thức cội nguồn, dân tộc, lòng yêu nước, một thứ chủ nghĩa yêu nước đã được linh thiêng hóa mà Mẫu chính là biểu tượng cao nhất. Một tín ngưỡng dân gian đã bước đầu hình thành một hệ thống thờ cúng trong các đền phủ, những nghi lễ đã được chuẩn hóa, trong đó Lên đồng) và lễ hội “Tháng Tám giỗ Cha, tháng Ba giỗ Mẹ là một điển hình. Tất nhiên, bên cạnh đó đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ còn ẩn chứa nhiều yếu tố của tín ngưỡng, ma thuật dân gian, những sắc thái và biến dạng địa phương, khiến người mới bước vào tìm hiểu lĩnh vực này cảm thấy như bị lạc vào một thế giới thần linh hỗn độn, tùy tiện, phi hệ thống.

Để từ tục thờ Thân, Nữ Thần và Mẫu Thần phát triển lên thành Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ thì những ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Quốc có vai trò quan trọng. Theo nhiều nhà nghiên cứu, Đạo giáo Trung Hoa du nhập vào nước ta khá sớm, ít nhất cũng trong thời Bắc thuộc. Thời Đinh, Tiền Lê, Lý và Trần thì Lão giáo là một trong “Tam giáo đồng nguyên”. Nhà vua từng đứng ra tấn phong cho các đạo sĩ, trong các trường thi cũng có các để nói về Đạo giáo, nhiều người trong hoàng tộc cũng là các đạo sĩ. Lý thuyết Lão gia đã ăn sâu vào ý thức nhiều trí thức đương thời, nhiêu ma thuật, phương thuật của Đạo giáo lan truyền trong nhân dân. Đến thời Lê, Nho giáo thịnh đạt, Đạo giáo không được coi trọng, nhưng triết lý cũng như phép thuật của nó không phải không lưu hành rộng rãi. Điển hình là việc vua Lê Thần Tông đã cho phép Trần Lộc lập ra Nội Đạo Tràng.

Đạo Mẫu và các tín ngưỡng dân gian khác tiếp thu ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Quốc về nhiều phương diện. Đó là các quan niệm về tự nhiên, đồng nhất con người với tự nhiên, về quan niệm Tứ phủ. Tam phủ, một số vị Thánh của Đạo giáo thâm nhập vào điện thân Tứ phủ, như Ngọc Hoàng, Thái Thượng Lão quân, Nam Tào, Bắc Đẩu… Đó là các truyện thần tiên huyền ảo, các phép thuật mang tính phù thủy để trừ tà ma… Ngay lẻ thức hầu bóng tuy mang sắc thái đạo Mẫu Việt Nam rõ rệt nhưng không phải không chịu những ảnh hưởng của hình thức nhập đồng của Đạo giáo Trung Quốc. Chính những ảnh hưởng này, một mặt, giúp đạo Mẫu “lên khuôn”, hệ thống hóa và bước đầu mang tính phổ quát nguyên lý Mẫu, Mẹ, nhưng mặt khác cũng làm tăng thêm tỉnh ma thuật, phù thủy mà vốn trong dân gian đã từng tiềm ẩn.

Như vậy, trên cơ sở tín ngưỡng Mẫu Thần dân gian, với những ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Quốc đã hình thành và định hình đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ (Tam tòa Thánh Mẫu), một thứ Đạo giáo đặc thù của Việt Nam, có thể nói một cách ngắn gọn hơn và thực chất hơn là Đạo Mẫu.

Chúng ta có thể hệ thống hóa mối quan hệ giữa thờ Nữ thần đến Mẫu Thần và Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ như sau:

Như vậy, Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ hình thành và phát triển trên nền tảng thờ Nữ thần và Mẫu Thần, nhưng sau khi đã hình thành rồi thì Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ lại tác động ảnh hưởng theo xu hướng “Tam phủ, Tứ phủ hóa” tín ngưỡng thờ Nữ thần và Mẫu thần, trên nhiều phương diện, như hệ thống thần linh, nghỉ lễ thờ cúng…