Phật giáo, một trong những tôn giáo lớn nhất thế giới, được chia thành hai trường phái chính: Phật giáo Nguyên thủy (Tiểu thừa) và Phật giáo Đại thừa. Trong đó, Phật giáo Đại thừa (Mahāyāna) được xem là “cỗ xe lớn” hay “bánh xe lớn”, mang ý nghĩa là con đường giác ngộ rộng lớn, đưa không chỉ các vị tu hành xuất gia mà tất cả chúng sinh đến sự giải thoát. Bài viết này sẽ đi sâu vào tìm hiểu về Phật giáo Đại thừa, từ nguồn gốc, triết lý, các tông phái cho đến ảnh hưởng của nó đến văn hóa và xã hội.
Phật giáo Đại thừa được cho là phát triển từ Ấn Độ vào khoảng thế kỷ 1 trước Công nguyên. Ban đầu chỉ là một phong trào cải cách Phật giáo nhỏ, nhưng dần dần Đại thừa đã phát triển mạnh mẽ và lan rộng ra khắp Nam Á, Trung Á, Đông Á và Đông Nam Á. Các trung tâm học thuật Phật giáo Đại thừa nổi tiếng như Nalanda và Vikramashila đã đóng góp không nhỏ vào sự phát triển này.
Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành Phật giáo Đại thừa:
Phật giáo Đại thừa đề cao Bồ Tát đạo, con đường tu tập vị tha, hướng đến sự giác ngộ hoàn toàn vì lợi ích của tất cả chúng sinh. Khác với Phật giáo Nguyên thủy tập trung vào giải thoát cá nhân, Đại thừa khuyến khích hành giả cứu độ chúng sinh, đồng thời phát triển tâm từ bi và trí tuệ.
Một số khái niệm quan trọng trong triết lý Đại thừa:
Tứ vô lượng tâm là một khái niệm quan trọng trong triết lý Phật giáo Đại thừa, bao gồm bốn tâm thức cao quý: Từ, Bi, Hỷ, Xả. Bốn tâm này được xem là nền tảng của Bồ Tát đạo, con đường tu tập vị tha, hướng đến sự giác ngộ vì lợi ích của tất cả chúng sinh.
Tứ vô lượng tâm giúp hành giả phát triển tình thương yêu và lòng trắc ẩn vô hạn đối với mọi chúng sinh, vượt qua những rào cản của sân hận, ghen tị, ích kỷ. Thực hành Tứ vô lượng tâm không chỉ mang lại lợi ích cho bản thân mà còn góp phần xây dựng một xã hội hòa bình, an vui và hạnh phúc.
Tìm hiểu chi tiết hơn về : Tứ vô lượng tâm
Lục độ Ba-la-mật là một khái niệm cốt lõi trong Phật giáo Đại thừa, chỉ sáu phương pháp tu tập giúp hành giả tiến đến giác ngộ và cứu độ chúng sinh. “Ba-la-mật” (sa. pāramitā) có nghĩa là “đến bờ bên kia”, tượng trưng cho sự vượt qua biển khổ sinh tử để đạt đến giải thoát. Sáu pháp tu bao gồm:
Lục độ Ba-la-mật là con đường tu tập quan trọng trong Phật giáo Đại thừa, giúp hành giả hoàn thiện bản thân, phát triển từ bi và trí tuệ, hướng đến giác ngộ vì lợi ích của tất cả chúng sinh.
Tìm hiểu đầy đủ hơn về Lục Độ Ba La Mật trong Phật giáo, ý nghĩa của từng hạnh và cách thực hành để đạt giác ngộ, hạnh phúc.
Không tính (zh. 空性, sa. śūnyatā), hay còn gọi là tánh Không, là một khái niệm trung tâm trong triết lý Phật giáo Đại thừa, đặc biệt được nhấn mạnh trong Trung Quán Tông. Không tính không phải là hư vô, mà là sự vắng mặt của tự tính (svabhāva), bản chất cố hữu, độc lập của mọi sự vật hiện tượng.
Mọi thứ đều do duyên khởi mà sinh, tức là do sự kết hợp của nhiều yếu tố, không có thực thể độc lập, vĩnh hằng. Như vậy, Không tính chỉ ra rằng mọi sự vật đều mang tính tương đối, tùy thuộc, không có bản chất cố định.
Hiểu được Không tính giúp phá vỡ chấp ngã, chấp pháp, giúp hành giả thoát khỏi khổ đau do vô minh gây ra, và tiến đến giác ngộ giải thoát.
Tìm hiểu tính không là gì trong Phật giáo, các quan niệm sai lầm, và cách ứng dụng Tính Không để sống an lạc, hạnh phúc hơn.
Phật tính (zh. 佛性, sa. buddhatā), hay còn gọi là Như Lai tạng, là một khái niệm quan trọng trong Phật giáo Đại thừa, khẳng định rằng tất cả chúng sinh đều có khả năng thành Phật. Phật tính là tiềm năng giác ngộ sẵn có trong mỗi chúng sinh, giống như một hạt giống đang chờ được nảy mầm.
Theo quan điểm Đại thừa, Phật tính không bị ảnh hưởng bởi nghiệp báo hay phiền não, nó luôn tinh khiết và viên mãn. Tuy nhiên, do vô minh che lấp, chúng sinh chưa thể nhận ra Phật tính của mình. Mục tiêu của tu tập chính là loại bỏ vô minh, khai mở Phật tính, để đạt đến giác ngộ giải thoát. Niềm tin vào Phật tính mang đến hy vọng và khích lệ cho tất cả chúng sinh trên con đường tu tập, nhấn mạnh tính bình đẳng và bao dung của Phật giáo Đại thừa.
Từ Ấn Độ, Phật giáo Đại thừa đã lan truyền sang các nước khác và phát triển thành nhiều tông phái khác nhau, mỗi tông phái có những phương pháp tu tập và kinh điển riêng.
Một số tông phái tiêu biểu:
Mật Tông, còn được gọi là Kim Cương Thừa, là một nhánh Phật giáo Đại thừa mang tính bí truyền, sử dụng các phương pháp tu tập đặc biệt như trì chú, quán tưởng, kết ấn để đạt được giác ngộ nhanh chóng. Mật Tông cho rằng bản thân mỗi người đều có Phật tánh, và thông qua các pháp tu bí truyền, hành giả có thể khai mở Phật tánh này ngay trong kiếp hiện tại.
Mật Tông rất chú trọng đến vai trò của guru (bậc thầy tâm linh), người sẽ truyền dạy các pháp tu bí mật cho đệ tử. Với hệ thống tượng trưng phong phú, nghi lễ đặc biệt và phương pháp tu tập mạnh mẽ, Mật Tông đã phát triển rộng rãi ở Tây Tạng, Nepal, Bhutan và một số vùng của Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản.
Thiền Tông là một tông phái Phật giáo Đại thừa đặc biệt, chú trọng vào việc thực hành thiền định để “kiến tính thành Phật”, trực tiếp trải nghiệm bản tâm thanh tịnh và giác ngộ. Thiền Tông khẳng định Phật tính bản lai hiện hữu trong mỗi chúng sinh, và con đường giải thoát không nằm ở kinh điển hay nghi thức bên ngoài, mà chính là thông qua sự thực hành thiền định để “trực chỉ nhân tâm, kiến tính thành Phật”.
Thiền Tông có nguồn gốc từ Ấn Độ, được truyền sang Trung Quốc và phát triển mạnh mẽ qua nhiều thế hệ tổ sư, hình thành nên nhiều phái Thiền khác nhau.
Với phương pháp tu tập trực tiếp và tinh thần “bất lập văn tự”, Thiền Tông đã có ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa và nghệ thuật của các nước Đông Á.
Tịnh Độ Tông là một tông phái Phật giáo Đại thừa phổ biến, tập trung vào việc niệm danh hiệu Phật A Di Đà để cầu vãng sinh về thế giới Tây Phương Cực Lạc. Tông phái này tin rằng nhờ vào bản nguyện của Phật A Di Đà, chúng sinh có thể được tái sinh vào cõi Cực Lạc – một nơi thanh tịnh và an lạc, từ đó dễ dàng tu tập để đạt được giác ngộ.
Tịnh Độ Tông đề cao niệm Phật như phương pháp tu hành chủ yếu, phù hợp với mọi đối tượng, bất kể trình độ học vấn hay hoàn cảnh xã hội. Với phương pháp tu tập đơn giản và niềm tin vững chắc vào sức mạnh cứu độ của Phật A Di Đà, Tịnh Độ Tông đã thu hút rất nhiều tín đồ trên khắp thế giới, đặc biệt là ở Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam và các nước Đông Á khác.
Nam Sơn Tông, hay còn gọi là Luật Tông, là một tông phái Phật giáo Đại thừa do ngài Đạo Tuyên sáng lập tại núi Chung Nam, Trung Quốc vào thế kỷ thứ 7. Tông phái này đặc biệt chú trọng vào việc nghiên cứu và thực hành giới luật, xem đó là nền tảng căn bản của Phật giáo và con đường thiết yếu dẫn đến giác ngộ giải thoát.
Nam Sơn Tông dựa trên Luật Tứ Phần, được ngài Đạo Tuyên hệ thống hóa và chú giải rõ ràng, giúp cho việc áp dụng giới luật trở nên dễ dàng hơn.
Với sự nhấn mạnh vào giới luật, kết hợp thiền định và tu tập giáo lý, Nam Sơn Tông đã có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của Phật giáo Trung Quốc và các nước Đông Á, góp phần duy trì nếp sống trong sạch và đạo đức cho tăng ni Phật tử.
Hoa Nghiêm Tông là một tông phái Phật giáo Đại thừa đặc sắc, lấy kinh Hoa Nghiêm (Avatamsaka Sutra) làm nền tảng giáo lý, nổi bật với tư tưởng “Sự sự vô ngại” và lý thuyết Pháp giới duyên khởi. Tông phái này do Pháp sư Hiền Thủ thành lập vào thời nhà Đường ở Trung Quốc.
Hoa Nghiêm Tông khẳng định tính viên dung và tương tức của vạn pháp, cho rằng mọi sự vật hiện tượng đều liên hệ mật thiết với nhau trong một mạng lưới bất tận. Tông này đề cao trí tuệ và sự giác ngộ toàn diện, nhấn mạnh việc nhìn thấy “Phật trong mọi chúng sinh” và “chúng sinh trong mọi Phật”.
Với triết lý sâu sắc và hệ thống tư tưởng phong phú, Hoa Nghiêm Tông đã có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của Phật giáo Đông Á.
Duy Thức Tông là một tông phái Phật giáo Đại thừa, còn được gọi là Thức Tông hoặc Du Già Hành Tông, nổi bật với triết lý “Vạn pháp duy thức“. Tông phái này cho rằng mọi hiện tượng trong thế giới đều do tâm thức tạo ra, “tam giới duy tâm, vạn pháp duy thức”.
Duy Thức Tông phân tích sâu sắc về hoạt động của tám thức, đặc biệt là A-lại-da thức, được xem là kho chứa đựng tất cả những hạt giống nghiệp báo. Mục tiêu của Duy Thức Tông là chuyển hóa thức thành trí, giúp hành giả nhận ra bản chất thật của tâm thức, từ đó đạt được giác ngộ và giải thoát.
Duy Thức Tông có ảnh hưởng lớn đến Phật giáo Trung Quốc, Việt Nam, và các nước Đông Á khác, góp phần làm phong phú thêm kho tàng triết học Phật giáo.
Thiên Thai Tông là một tông phái Phật giáo Đại thừa do ngài Trí Khải sáng lập tại núi Thiên Thai, Trung Quốc vào thế kỷ thứ 6. Tông phái này còn được gọi là Pháp Hoa Tông vì lấy kinh Diệu Pháp Liên Hoa làm nền tảng giáo lý.
Thiên Thai Tông chủ trương “Tam quán” (Không, Giả, Trung), nhấn mạnh sự viên dung và tương tức của vạn pháp, cho rằng mọi sự vật hiện tượng đều hàm chứa chân lý tuyệt đối. Thiên Thai Tông không chỉ đề cao kinh Pháp Hoa mà còn dung hòa các pháp môn tu tập khác, hướng đến mục tiêu giác ngộ viên mãn cho tất cả chúng sinh.
Với hệ thống giáo lý đồ sộ và phương pháp tu tập toàn diện, Thiên Thai Tông đã có ảnh hưởng sâu rộng đến Phật giáo Trung Quốc, Nhật Bản, và các nước Đông Á khác.
Tam Luận Tông là một tông phái Phật giáo Đại thừa, nổi tiếng với triết lý “Trung quán” hay “Không Tông”, khẳng định mọi sự vật đều không có bản chất cố định, do duyên khởi mà sinh.
Tông phái này du nhập vào Trung Quốc từ thế kỷ thứ 6, dựa trên nền tảng ba bộ luận quan trọng của các bậc thầy Ấn Độ: Trung Quán Luận, Thập Nhị Môn Luận của Long Thọ và Bách Luận của Thế Thân. Tam Luận Tông sử dụng phương pháp biện chứng để luận giải về tính “Không”, nhấn mạnh vào việc phá bỏ mọi chấp trước, đạt đến trí tuệ Bát-nhã để thấy rõ bản chất thực tại.
Triết lý sâu sắc của Tam Luận Tông đã có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của Phật giáo Trung Quốc và Đông Á, đặc biệt là trong lĩnh vực triết học.
Phật giáo Đại thừa có ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa, nghệ thuật và xã hội ở các quốc gia nơi nó được truyền bá. Các giá trị từ bi, vị tha, trí tuệ của Đại thừa đã thấm nhuần vào đời sống tinh thần của người dân, góp phần xây dựng một xã hội hòa bình và nhân ái.
Các lĩnh vực chịu ảnh hưởng của Phật giáo Đại thừa:
Phật giáo Đại thừa khác gì với Phật giáo Nguyên thủy?
Mục tiêu tu tập của Phật giáo Đại thừa là đạt được giác ngộ hoàn toàn (Phật quả) để cứu độ tất cả chúng sinh, không chỉ bản thân. Con đường tu tập này được gọi là Bồ Tát đạo, với lý tưởng là trở thành một vị Bồ Tát, người sẵn sàng hy sinh vì lợi ích của chúng sinh, luôn nỗ lực tu tập để đạt được trí tuệ và từ bi vô lượng. Đại thừa tin rằng mọi chúng sinh đều có Phật tính, tiềm năng giác ngộ sẵn có, và thông qua tu tập, ai cũng có thể thành Phật.
Phật giáo Đại thừa có rất nhiều vị Bồ Tát quan trọng, mỗi vị mang những đặc trưng và vai trò riêng trong việc giáo hóa và cứu độ chúng sinh. Sau đây là một số vị Bồ Tát tiêu biểu:
Ngoài ra, còn rất nhiều vị Bồ Tát khác như Đại Thế Chí Bồ Tát, Thường Tinh Tấn Bồ Tát, Không Thủ Bồ Tát… Mỗi vị đều mang những phẩm chất cao quý và vai trò riêng trong việc hướng dẫn chúng sinh trên con đường giải thoát.
Phật giáo Đại thừa sở hữu một kho tàng kinh điển đồ sộ và đa dạng. Dưới đây là một số kinh điển quan trọng, được chia thành các nhóm chính:
Kinh điển Bát-nhã:
Kinh điển Pháp Hoa:
Kinh điển Hoa Nghiêm:
Kinh điển Tịnh Độ:
Kinh điển khác:
Luận:
Ngoài kinh điển, Phật giáo Đại thừa còn có nhiều bộ luận quan trọng do các bậc cao tăng Ấn Độ và Trung Quốc sáng tác, như Trung Quán Luận, Duy Thức Tam Thập Tụng, Đại Trí Độ Luận… Các bộ luận này giúp làm sáng tỏ những điểm quan trọng trong triết lý Đại thừa, góp phần làm phong phú thêm nội dung của Phật giáo.
Phật giáo Đại thừa là một con đường tu tập rộng lớn và bao dung, mang đến hy vọng giải thoát cho tất cả chúng sinh. Với triết lý sâu sắc, các pháp môn tu tập đa dạng và ảnh hưởng tích cực đến văn hóa, xã hội, Phật giáo Đại thừa tiếp tục là nguồn cảm hứng và điểm tựa tinh thần cho hàng triệu người trên khắp thế giới.