Nằm lặng lẽ giữa khung cảnh thanh bình của thị trấn Tri Tôn, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang, Chùa Xà Tón (hay còn gọi là Chùa Xvayton) hiện lên như một minh chứng cho sự trường tồn của thời gian và nét đẹp văn hóa Khmer độc đáo. Với lịch sử hơn 300 năm, ngôi chùa không chỉ là nơi thờ tự linh thiêng mà còn là điểm đến thu hút du khách bởi kiến trúc đặc sắc và những câu chuyện huyền bí.
Tên gọi Xà Tón (Xvayton) bắt nguồn từ một truyền thuyết thú vị. Tương truyền, thuở sơ khai, vùng đất này còn là rừng rậm hoang sơ, nơi cư ngụ của những đàn khỉ tinh nghịch. Chúng thường xuyên xuất hiện, đu mình trên những cành cây cao, tạo nên cảnh tượng náo nhiệt. Khi người Khmer đến đây sinh sống và xây dựng chùa, họ đã lấy hình ảnh những chú khỉ “đu” (ton) trên cây để đặt tên cho ngôi chùa – Xvayton (xvay: khỉ). Dần dần, cái tên Xvayton được đọc trại thành Xà Tón cho dễ nhớ, dễ đọc.
Chùa Xà Tón được xây dựng vào cuối thế kỷ 17. Ban đầu, chùa chỉ là một công trình đơn sơ bằng gỗ và lá, nền đất thấp. Đến năm 1896, chùa được xây dựng lại kiên cố hơn bằng gạch, ngói và gỗ căm xe. Nền chùa cũng được tôn cao bằng cách lấy đất từ một hồ nước đào ở phía trước. Năm 1933 và 1986, chùa tiếp tục được trùng tu và tôn tạo.
Chùa Xà Tón mang đậm dấu ấn kiến trúc chùa tháp Khmer Nam Bộ. Chính điện nằm ở trung tâm, trên nền cao, hướng về phía Đông. Mái chùa được xây dựng theo cấu trúc tam cấp với những họa tiết tinh xảo. Sắc màu rực rỡ của ngói đỏ, xanh, vàng càng làm tăng thêm vẻ đẹp cho ngôi chùa.
Bên trong chính điện, các bức bích họa kể về cuộc đời Đức Phật và những câu chuyện Jataka được vẽ công phu trên tường. Tượng Phật Thích Ca uy nghi được đặt ở vị trí trung tâm. Xung quanh chính điện là những tháp nhỏ, nơi lưu giữ tro cốt của các vị sư. Trên đỉnh tháp là hình tượng thần Bayon bốn mặt – vị thần sáng tạo trong văn hóa Khmer.
Ngoài ý nghĩa tâm linh, Chùa Xà Tón còn là một trung tâm văn hóa của cộng đồng người Khmer. Đây là nơi diễn ra các lễ hội quan trọng như Chol Chnam Thmay (Tết Khmer), lễ Phật Đản, lễ Dâng Y (áo cà sa)…
Hơn thế nữa, chùa còn là nơi lưu giữ nhiều bộ kinh lá quý giá (SaTra). Với hơn 100 bộ kinh được ghi chép tỉ mỉ trên lá buông, Chùa Xà Tón đã được Trung tâm sách kỷ lục Việt Nam xác lập là ngôi chùa lưu giữ nhiều kinh lá nhất.
Với những giá trị kiến trúc, lịch sử và văn hóa đặc sắc, Chùa Xà Tón đã được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia vào năm 1986. Ngôi chùa không chỉ là niềm tự hào của đồng bào Khmer mà còn là điểm đến hấp dẫn, góp phần làm phong phú thêm bức tranh du lịch An Giang.
Nguyễn Hưng hiện đang sinh sống và làm việc tại Hà Nội. Mang trong mình lòng đam mê tìm hiểu văn hóa truyền thống, anh dành sự quan tâm đặc biệt cho lĩnh vực tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Với anh, tín ngưỡng không chỉ là nét đẹp văn hóa mà còn là sợi dây kết nối thế hệ, lưu giữ những giá trị tinh thần quý báu của dân tộc. Trên hành trình khám phá, Nguyễn Hưng luôn nỗ lực nghiên cứu, chắt lọc và chia sẻ những kiến thức bổ ích về tín ngưỡng Việt Nam đến với độc giả.