Chùa Kim Sơn (Chùa Kim Mã – Ba Đình, Hà Nội)
Chùa Kim Sơn (chùa Tàu Mã, hay Kim Mã) được xây từ thời Tây Sơn tại số 73 phố Kim Mã, quận Ba Đình, Hà Nội.
Mục Lục Bài Viết
Lịch sử Chùa Kim Sơn
Từ thời xa xưa trong thời kỳ Lý, trại Kim Mã nằm ở phía tây-nam của kinh đô Thăng Long và thuộc vùng Thập Tam Trại. Ban đầu, trên khu đất này có một nghĩa địa liền kề với một pháp trường, và người dân trong thôn đã xây dựng một am nhỏ để thờ cúng linh hồn của những người đã khuất. Cuối thời Lê – Trịnh, sau khi Nguyễn Huệ đánh bại quân Thanh vào năm 1789, hàng vạn thi hài binh lính Tây Sơn đã chết trong trận hạ thành Đông Đô và được an táng tại đây. Am được cải tạo và đổi tên thành đàn Vạn Linh.
Vào thời vua Tự Đức của triều Nguyễn, vào năm 1881, người dân ở làng Kim Mã đã cống hiến công sức để tu sửa am và đổi tên thành chùa Tàu Mã. Các tượng Phật được đặt trong chính điện và bài vị thờ Vạn Linh đã được di chuyển ra hai bên. Năm 1898, chùa lại đổi tên thành Kim Sơn Tự. Vào năm 1932, dân làng đã xây dựng và mở rộng lại chùa, bao gồm ba tòa nhà riêng biệt là Tam Bảo, Đền thờ Mẫu và đàn tế Vạn Linh.
Trong thời kỳ Pháp tạm chiếm Hà Nội, vào năm 1952, các hài cốt trong nghĩa địa Kim Mã đã phải được chuyển đến nghĩa trang Yên Kỳ (Sơn Tây) để tiến hành quy hoạch lại thành phố. Năm 1953, chùa Kim Sơn được xây dựng cổng ngũ môn quan với một tượng Phật và một quả chuông đồng lớn được treo trên đó. Cả mặt trước và mặt sau của ngũ môn đều có các câu đối viết bằng chữ Quốc ngữ.
Năm 1972, chùa Linh Sơn ở phố Nguyễn Trường Tộ bị bom tàn phá bởi Mỹ, tất cả 6 tượng Phật đã phải được chuyển đến đàn Vạn Linh và được thờ cúng từ đó đến nay. Năm 1985, chùa Kim Sơn đã được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia. Mỗi năm, vào ngày mùng 5 tháng giêng âm lịch, tức ngày giỗ trận Đống Đa, chùa Kim Sơn tổ chức đàn chay và lễ cúng tế vong linh để tưởng nhớ các chiến sĩ đã hy sinh vì đất nước.
Năm 2011, gần đàn Vạn Linh và bên trái sân chùa, một nhà bia được xây dựng để tưởng niệm các liệt sĩ quân Tây Sơn. Bia và chân bia được thực hiện bởi các nghệ nhân đến từ tỉnh Bình Định, trên một tấm đá đỏ toàn bộ, lấy từ núi non của huyện Tây Sơn. Bức tường dọc theo phố Kim Mã là nơi bia được đặt và hướng lưng vào.
Chùa Kim Sơn đã trải qua nhiều giai đoạn lịch sử và trở thành một di tích văn hóa lịch sử quan trọng của quốc gia từ năm 1985. Nó không chỉ là nơi linh thiêng để thờ cúng Phật tử mà còn là điểm đến văn hóa và du lịch hấp dẫn, thu hút nhiều du khách và những người tìm hiểu về lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Kiến trúc Chùa Kim Sơn
Chùa được xây dựng theo phong cách “nội công ngoại quốc” và mang đậm nét nghệ thuật cuối thời Nguyễn. Ngũ môn quan cách chùa Kim Sơn khoảng 50m. Con đường từ cổng chính đi vào đền đi qua hai nhà tả hữu mạc nhỏ gồm 3 gian, xây dọc theo hai bên khu vườn yên tĩnh với những cây cau gầy cao. Giữa khu vườn đặt tượng Bồ Tát đứng trên một cái hồ bán nguyệt nhỏ được bao quanh bởi tường gạch. Phía sau hồ là bức bình phong, hai bên có các tháp mộ cổ.
Tiếp theo là một sân to nằm giữa hai sân nhỏ nhưng cao hơn, qua đó dẫn vào khu vực điện thờ bao gồm ba nhà ba gian xây cạnh nhau. Những nhà này có bậc tam cấp ở giữa, xây cao hơn và nhô về phía trước. Trong khuôn viên này, có toà Tam Bảo với hai cửa ngách dẫn vào đàn Vạn Linh và đền thờ Mẫu. Nóc đền và nóc đàn được làm hình lưỡng long triều nguyệt. Nóc của Tam Bảo có một bảng ghi ba chữ Hán “Kim Sơn Tự”, hai bên đắp hai con rồng nhỏ.
Bên trong Tam Bảo có nhiều hoành phi, câu đối và bia đá. Bức đại tự “Kim Sơn Cổ Sát” được treo trước cửa chính của điện. Trong điện có 21 tượng Phật được sắp xếp thành 4 tầng, phía trên là 4 cửa võng được chạm trổ rất tinh xảo. Đáng chú ý là một tượng bằng đồng, cao 77cm và nặng trên 30kg, đứng thẳng với tay ấn “vô ủy” trên một cái bệ hình hộp gần vuông, được đúc liền khối với tượng. Mặt trước chân bệ có khắc chìm một dòng chữ kiểu Sanskrit.
Đàn Vạn Linh nằm sát bên phải của toà Tam Bảo, và bên trong hậu cung có hệ thống tượng Phật được đem từ chùa Linh Sơn: tượng A Di Đà ở bệ trên cùng, tầng 2 đặt Quan Âm Bồ Tát và Quan Âm Đại Thế Chí, tầng 3 là tượng Di Lặc, tầng 4 có 2 tượng Văn Thù Bồ Tát và Phổ Hiền Bồ Tát, tầng 5 là tòa Cửu Long nhưng không có tượng Thích Ca, tầng 6 có 2 tượng Nam Tào và Bắc Đẩu. Bên ngoài của đàn Vạn Linh được bày đặt hương án thờ Phật, với 2 hương án thờ Vạn Linh ở hai bên, dưới sàn có tượng đàn voi Tây Sơn. Trong đàn Vạn Linh cũng có hoành phi, câu đối, chuông và bia đá.
Đền thờ Mẫu nằm bên trái của toà Tam Bảo. Trong gian hậu cung, có một khám thờ được đặt trong đó có 3 tượng Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Bà Chúa Thượng Ngàn và Thủy Tinh Công chúa. Phía dưới khám gỗ là 2 tượng nữ thị vệ với nhiều bát nhang. Bên ngoài có hương án, trên đó đặt 3 ngai thờ, Hùng Vương ở giữa. Hai gian đầu hồi gồm hai bệ thờ, mỗi bên có 3 tượng nữ thị vệ và binh khí.
Xem thêm các Chùa khác tại quận Ba Đình